• Dzisiaj najczęściej spotykanymi na naszych drogach radzieckimi motocyklami są górno i dolnozaworowe konstrukcje pochodzące w prostej linii od przedwojennego BMW R 71.
• Jednak w powojennym ZSRR produkowane były także maszyny lżejsze i nieco prostsze.
• Konstrukcyjnie oparte były także na projektach powstałych w III Rzeszy.
• O innych modelach motocykli i serwisowaniu jednośladów można przeczytać na Motofaktor.pl.
• Więcej informacji w polskiej (i nie tylko) branży aftermarketowej i motoryzacyjnej znajdziesz na stronie głównej Motofaktora. Jeśli chcesz być na bieżąco z najważniejszymi wiadomościami z branży – zapisz się na nasz newsletter.

Tym razem jednak historia była zupełnie inna. O ile produkcja dwucylindrowców produkowanych w Moskwie a później w Irbicie zorganizowana została na podstawie umów towarzyszących paktowi Ribbentrop – Mołotow (czyli całkowicie legalnie), to powojenne motocykle Iż powstawały w fabryce wywiezionej jako łup po zakończeniu II Wojny Światowej. Zwycięzców się przecież nie osądza, więc pokonane Niemcy niewiele w tej kwestii miały do powiedzenia. Zacznijmy jednak historię od początku.

Podczas Rewolucji Październikowej 1917 roku, nowej ludowej władzy udało się dosyć skutecznie zniszczyć niemal cały przemysł, który w carskiej Rosji wbrew pozorom rozwijał się bardzo dynamicznie. Może nie tyle w zakresie infrastruktury, ile wyszkolonych kadr inżynierskich. Po prostu wyższe wykształcenie nie było wtedy dobrze widziane przez rady robotnicze. Z tego ogromnego intelektualnego kryzysu kraj zaczął się podnosić dopiero po dłuższym czasie, a pierwsze własne konstrukcje motocyklowe zaczęły się pojawiać pod koniec lat 20.

W ZSRR doceniano wtedy rolę motocykla jako środka transportu tańszego i prostszego w produkcji niż samochód – powstawało wtedy sporo mniej lub bardziej udanych konstrukcji. Wydaje się, że większość radzieckich maszyn (dzisiaj to wielkie rarytasy na rynku kolekcjonerskim) tego pionierskiego okresu była delikatnie mówiąc kopiami, albo wariacjami na temat motocykli produkowanych „na Zachodzie”.

W roku 1928 w Iżewskich Zakładach Maszynowych pracowano nad kilkoma prototypami, a w Leningradzie przymierzano się do produkcji pierwszego seryjnego motocykla „Czerwony Październik” (L300, kopia niemieckiego DKW 300). Prace trwały także w Moskwie, gdzie w instytucie NATI powstała ekstrawagancka konstrukcja (mariaż BMW z Indianem) PMZ-A-750, która później produkowana była w Podolsku. W Charkowskich Zakładach Samochodowych opracowano kilka wariantów motocykli, opartych na planach BMW, a w Taganrogu fabryka obrabiarek TIZ wzięła się za produkcję TIZ-AM-600 – kopii angielskiej BSA 600 SV „Sloper„. Jednym słowem było tego całkiem sporo.

Jedną z bardziej popularnych radzieckich marek, które na rynku przetrwały kilkadziesiąt lat był Iż produkowany w zakładach Iżstalzawod. Wbrew obiegowym opiniom, historia tych motocykli nie zaczyna się po II Wojnie Światowej, a pod koniec lat 20., czyli dobrze ponad 90 lat temu. Już w roki 1928 stworzono tam zespół inżynierów pod kierunkiem Piotra Możarowa, któremu zlecono opracowanie kilku projektów motocykli. Oczywiście opierających się na bazie maszyn uznanych już w świecie marek.

Prace nad kilkoma równoległymi opracowaniami prowadzone były na terenie fabryki broni Bierezina, odziedziczonej jeszcze po czasach carskich. Nota bene sam Iżewsk, leżący na wschód od Moskwy, między Kazaniem a Permem, słynął nie tylko z produkcji ogromnej ilości motocykli, ale także i słynnego pistoletu maszynowego AK-47 popularnie zwanych Kałasznikowami.

Wróćmy jednak do motocykli – zespół inżynierów w roku 1929 opracował serię maszyn od Iż-1 do Iż-5, które poddano serii testów w postaci udziału w długodystansowych rajdach motocyklowych. Były to bardzo różne maszyny od V2 o pojemności 1200 cm³, do lekkiego (Iż-4) dwusuwa o pojemności 200 cm³. Pierwsze dwa gotowe motocykle opuściły fabrykę 17 września 1929 roku.

Niestety konstrukcje chyba nie były wiele warte, nie wprowadzono ich do seryjnej produkcji, a zniecierpliwione władze wstrzymały wszelkie prace nad ich rozwojem i nakazały proste skopiowanie niemieckiego DKW L300 w Leningradzie. Decyzję o wyborze tej maszyny podjął osobiście inż. Możarow. To było pierwsze i nieco przelotne spotkanie motocykli Iż z „Dekawką”. Nikt wtedy nie przypuszczał, że za kilkanaście lat do Iżewska przeniesiona zostanie większa część parku maszynowego i kadry inżynierskiej tego największego wówczas producenta motocykli na świecie.

Pierwszym seryjnie produkowanym motocyklem w zakładach w Iżewsku był model Iż-7 – nieco prostsza wersja wspomnianego wcześniej leningradzkiego L 300. Prototyp po raz kolejny opracowany przez Możarowa, pojawił się na początku sierpnia 1933 roku, a już we wrześniu zaczęto tworzyć dla niego linię produkcyjną. Pierwsza próbna seria złożona z 11 maszyn (kwiecień 1934) okazała się na tyle wadliwa, że większość z nich szybko wróciła do fabryki na skutek powtarzających się awarii układu zapłonowego.

Generalnie motocykle Iż z tego okresu nie cieszyły się dobrą opinią nielicznych użytkowników. Przez kolejne lata maszyna była modyfikowana, a w międzyczasie do produkcji wszedł motocykl zewnętrznie podobny, jednak z udoskonaloną jednostką napędową – Iż-8, a także w biurach konstrukcyjnych pracowano nad nad kolejnym modelem Iż-9. W latach 39 – 40 w sumie wyprodukowano niemal 10 000 sztuk tych motocykli, z których jednak niewiele dotrwało do dnia dzisiejszego. Pod koniec roku 1940, kiedy wiadomym już było, że dojdzie do konfliktu zbrojnego z III Rzeszą, zakłady w Iżewsku przestawiono na produkcję wojenną i wytwarzano tam ciężkie karabiny maszynowe Maxim.

Po II Wojnie Światowej Niemcy podzielone zostały na strefy wpływów, później przekształcone w osobne państwa NRD i RFN. Saksonia, a wraz z nią zakłady DKW, znalazły się wówczas w radzieckiej strefie okupacyjnej. To był cenny nabytek, bowiem te tereny nie były w trakcie działań wojennych aż tak zniszczone jak te, które znajdowały się w skutecznym zasięgu alianckich bombowców.

Zschopau – siedziba będącego tuż przed wojną największego producenta motocykli na świecie zniszczone było w niewielkim stopniu i spora część infrastruktury ocalała. Gdy jednak zbliżała się linia frontu od strony wschodniej, kierownictwu udało się ewakuować w głąb Niemiec (do Zwickau) pewną część załogi, dokumentacji oraz parku maszynowego. Jednak znacząca większość zasobów firmy stała się wojennym łupem armii radzieckiej.

Na początku lipca 1945 roku rozkazem dowództwa niemal całość pozostałej infrastruktury została zdemontowana i przetransportowana koleją do ZSRR. Decyzja o nowej lokalizacji dawnych niemieckich zakładów była prosta. Przecież fabryka w Iżewsku od lat produkowała maszyny oparte na DKW, więc najprościej było uruchomić produkcję właśnie tam, chociaż już w nowej lokalizacji, bo w starym zakładzie utrzymano produkcję karabinów. Jednak przedwojenne motocykle Iż znane były ze swojej marnej jakości, więc do Iżewska przywieziono również (wbrew ich woli) niemiecką kadrę inżynierską, wraz z głównym konstruktorem DKW NZ 350 – Hermannem Weberem, którego zmuszono do pracy, aż do śmierci w roku 1948.

Nowo powstałe zakłady, ze zdobycznym wyposażeniem otrzymały nazwę Iżmasz (Iżewskij Maszynostroitielnyj Zawod) i stosunkowo szybko rozpoczęły produkcję motocykli na bazie wspomnianej już DKW NZ 350. W pierwszym okresie nowe Iże różniły się od niemieckiego pierwowzoru jedynie znaczkiem na zbiorniku paliwa z wizerunkiem planety Saturn z charakterystycznymi pierścieniami.

Motocykl Iż 350 wyposażony był w nowoczesny jak na tamte czasy jednocylindrowy, dwusuwowy silnik, zblokowany z czterostopniową skrzynią biegów sterowną ręcznie i nożnie. Jednostka umieszczona była w ramie z prasowanych blach stalowych, łączonych śrubami. Tak jak w DKW tylne koło zamocowane było sztywno w ramie, a z przodu zainstalowano widelec trapezowy z centralną sprężyną. Te rozwiązania podwozia były nieco przestarzałe, bo już przed wojną w niektórych niemieckich maszynach (BMW czy DKW NZ 500) stosowano suwakowe zawieszenie z tyłu i teleskopowe z przodu. Jednak jak na siermiężne, powojenne warunki ZSRR to i tak było nieźle.

Motocykl pierwszą poważną modernizację przeszedł w roku 1949, i według nowej nomenklatury otrzymał nazwę modelową Iż-49 (od roku powstania konstrukcji). Tylne zawieszenie zmieniono na suwakowe, a z przodu zainstalowano hydrauliczne teleskopy. Wielkiej zasługi radzieckich konstruktorów jednak w tym nie było, bowiem rozwiązania te żywcem skopiowane (i uproszczone) zostały z innego modelu DKW, wykorzystując zaanektowaną w czasie wojny dokumentację techniczną.

W niewielkim stopniu zmodyfikowany został także silnik i karoseria, a pewna część osprzętu uległa unifikacji z innym radzieckim motocyklem M72. Jednym z nielicznych nie zmienionych podzespołów była charakterystyczna jeszcze dla DKW ebonitowa „puszka prądowa”, zawierająca stacyjkę, cewkę wysokiego napięcia i lampkę kontrolną ładowania. że umieszczony w niezbyt szczęśliwym miejscu, narażonym na duże obciążenia termiczne.

Iż-49 w przeciwieństwie do przedwojennych modeli motocykli z Iżewska bardzo dobrze sprawdzał się w trudnych warunkach eksploatacyjnych. Był prosty i solidny w konstrukcji, względnie mało awaryjny, nie przeszkadzały mu marne nawierzchnie. W dodatku dało się go niemal zawsze naprawić w warunkach domowych. Produkcję modelu Iż-49 zakończono w roku 1956, kiedy to pojawiła się kolejna modyfikacja – model 56.

W kolejnych latach motocykle Iż wytwarzane były w 2 wersjach – Planeta i Jupiter, a ich kolejne generacje oznaczane były cyframi, 2,3, aż do 7. Z czasem pojawiły modele o innych pojemnościach silnika oraz nazwach nazwach – Springbok, Saigak, Junkier i Kornet. Fabryka (przynajmniej w obszarze motocykli) nie była w stanie przetrwać przemian społeczno-politycznych zachodzących w rozpadającym się Związku Radzieckim, chociaż trzeba przyznać, że długo opierała się bankructwu.

Podjęte zostały nawet próby współpracy z Yamahą i stosowania silników z modelu XT 550, ale pozostały one jedynie w fazie prototypów. Zakłady motocyklowe w Iżewsku definitywnie zamknięto 1 kwietnia 2008 roku. Dokładnie nie wiadomo ile w sumie wyprodukowano tam motocykli, ale do momentu rozpadu ZSRR (rok 1991) zbudowano ich niemal 11 milionów.

Zdjęcia z archiwum autora – na zdjęciu głównym Iż Planeta